Mensenrechten zijn normstellend voor de wetenschap

Mensenrechten zijn normstellend voor de wetenschap

John Marks, vicevoorzitter van de Unesco Commissie, mist in het huidige debat over Open Science een ideologische basis. Hij pleit voor een mensenrechtelijk uitgangspunt. “Dat versterkt namelijk het argument dat met publiek geld gefinancierd onderzoek, open toegankelijk moet zijn.”

Open science is een actueel onderwerp voor de Nederlandse wetenschap. En ons land loopt met het doel om in 2020 100% van de wetenschapspublicaties vrij toegankelijk te maken, voor op dit gebied. De heersende gedachte is dat open science een belangrijk deel van het antwoord geeft op de vraag hoe de resultaten van publiek gefinancierd onderzoek kunnen terugvloeien naar de belastingbetaler. In het debat hierover lijkt echter weinig oog voor de ideologische gronden van open science.

Mensenrechtenperspectief

Juist deze dimensie wil de Nederlandse Unesco Commissie graag toevoegen aan het debat. Je kunt het wetenschappelijk bedrijf namelijk ook bekijken vanuit een mensenrechtenperspectief. Dat perspectief staat beschreven in Artikel 27 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en stelt dat iedereen recht heeft om deel te hebben aan de wetenschappelijke vooruitgang en de resultaten daarvan. Ook heeft ieder die wetenschap bedrijft recht op bescherming van het intellectuele eigendom en materiële belangen die uit onderzoek voortkomen.

Jubileum

De Mensenrechtenverklaring, die dit jaar 70 jaar oud is, is nog altijd het sleutelinstrument om de fundamentele rechten van de mens te beschermen. De Unesco Commissie grijpt dit jubileum aan om aandacht te vragen voor artikel 27, vanwege het vernieuwende perspectief dat het biedt op ons wetenschapssysteem. Een volkenrechtelijk uitgangspunt voor open science versterkt namelijk het argument dat met publiek geld gefinancierd onderzoek, open toegankelijk moet zijn. Het is ook een aansporing om dit te laten gelden voor de resultaten van gemengd en privaat gefinancierd onderzoek. Bovendien past het bij de prioriteiten van het Nederlandse wetenschapsbeleid, waaronder open access.

‘In het debat lijkt weinig oog voor de ideologische gronden van open science.’

Recht op wetenschap

Op 10 november van dit jaar vraagt Unesco op World Science Day aandacht voor de betekenis van mensenrechten voor de wetenschap onder het motto Het recht op wetenschap. Speciale aandacht krijgen het recht op toegang tot een wetenschappelijke opleiding, het recht om onderzoeker te zijn en het weghalen van participatiebarrières voor ondervertegenwoordigde groepen zoals vrouwen. Het spanningsveld tussen intellectuele eigendomsrechten en open science, en de vrijheid van meningsuiting en het recht om te publiceren komen ook aan bod.

Unesco Aanbeveling over wetenschap

In de in 2017 aangenomen Aanbeveling voor Wetenschap en Wetenschappelijke Onderzoekers geeft Unesco ruime aandacht aan mensenrechten en open science. In dit normstellende document formuleert de organisatie de doelen en waarden van het wetenschapssysteem. Ook benadrukt het de noodzaak van steun aan en bescherming van een bloeiend systeem. Kernthema’s zijn:

  • meer interactie tussen wetenschap en maatschappij. De wetenschap kan meer draagvlak krijgen door bijvoorbeeld de samenleving invloed te geven bij het opstellen van de onderzoeksagenda en door vrij toegang te geven tot de resultaten van onderzoek.
  • de inclusiviteit van het wetenschapsbedrijf, in het bijzonder richting vrouwen en minderheidsgroeperingen. Wetenschappelijk personeel mag niet gediscrimineerd worden.
  • rechten en plichten van onderzoekers, zoals de publieke verantwoordingsplicht van onderzoekers enerzijds en autonomie en academische vrijheid anderzijds.
  • de ontwikkeling van ethische codes die wetenschappelijke integriteit moeten waarborgen bij het doen van onderzoek. Deze codes moeten bovendien respect vastleggen voor de mensenrechten van onderzoekers en menselijke onderzoekobjecten. Als laatste moeten ze aandacht geven aan mogelijke belangenverstrengeling bij peer reviews. De codes moeten worden uitgedragen via het onderwijs.

Cultuur van delen

De Commissie draagt bovenstaande punten uit en brengt ze onder de aandacht bij de Nederlandse wetenschapsorganisaties. Want open science, inclusief toegang tot wetenschappelijke gegevens, draagt bij aan een cultuur van delen, wat goed is voor de ontwikkeling van de wetenschap, hier en elders op de wereld. Ook buiten de academie zijn er veel groepen in de samenleving die winnen bij openheid, zoals journalisten, artsen, patiëntenverenigingen en citizen scientists. Vrije toegang tot informatie en wetenschappelijke kennis dragen daarnaast bij aan vrijwel alle duurzame ontwikkelingsdoelen (SDGs) van de Verenigde Naties, en in het bijzonder goed onderwijs (SDG4), innovatie (SDG9) en minder ongelijkheid (SDG10).

Principiële steun

Zowel artikel 27 als de Unesco-Aanbeveling hebben een plaats gekregen in het recente advies over de vrijheid van wetenschapsbeoefening van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Ten onrechte ontbreken ze in de nieuwe Gedragscode Wetenschapsbeoefening van de nationale wetenschapsorganisaties. Voor de Nationaal Coördinator Open Science en het Nationaal Platform Open Science vormen Artikel 27 en de Unesco wetenschapsaanbeveling een principiële VN-steun in de rug.

Loading...