Mens & Biosfeergebieden

Een Mens & Biosfeergebied voert drie functies uit: natuurbeheer, duurzame ontwikkeling, en logistieke ondersteuning. Dit betekent dat biosfeergebieden zorgen dat de biodiversiteit in de ‘kernzone’ van het gebied wordt beschermd, terwijl in de andere twee zones van het gebied (de buffer- en kernzone) juist ook ruimte wordt gemaakt voor duurzame economische en sociale ontwikkeling. Verder ondersteunen Mens & Biosfeergebieden op praktische wijze lokale educatie en onderzoek naar duurzame ontwikkeling en culturele diversiteit, en helpen zij bij het monitoren van dier- en plantsoorten. De UNESCO-erkenning vormt een manier om lokale belanghebbenden blijvend aan elkaar te verbinden en te zorgen dat zij zich gezamenlijk voor het gebied inzetten.

Bij een aanvraag voor een UNESCO Mens & Biosfeergebied is brede (lokale) steun cruciaal. Het is dan ook belangrijk dat zoveel mogelijk belanghebbenden zijn betrokken bij het initiatief. In het beheerplan dient deze betrokkenheid ook te zijn vastgelegd. Het gebied dient de drie functies van een biosfeergebied (conservering, duurzame ontwikkeling, logistieke steun; zie boven) goed te kunnen uitvoeren. 

Verder eist UNESCO dat de kernzone van het gebied voldoende is beschermd door bestaande wetten en regels. In Nederland kan dit bijvoorbeeld doordat de kern is aangewezen als Natura-2000 gebied en/of onderdeel is van het Natuur Netwerk Nederland (NNN). Ook dient er een stevig financieringsplan te zijn. De volledige eisen voor een aanvraag staan in UNESCO’s Technical Guidelines.

Het coördineren van het Mens & Biosfeerprogramma en het begeleiden van nieuwe aanvragen ligt niet bij de Nederlandse UNESCO Commissie. Hiervoor is een Coördinatiepunt opgericht, dat onder Staatsbosbeheer valt. Het Coördinatiepunt bundelt ook expertise van nationale belanghebbenden en zorgt dat het Mens & Biosfeerprogramma in Nederland wordt gekoppeld aan het actuele Nederlandse natuur- en landschapsbeleid, duurzaamheidsvraagstukken, kennisbehoefte en samenwerkingsverbanden.

Het MAB Comité is het adviesorgaan van het Coördinatiepunt. Hierin zitten experts die onafhankelijk advies uitbrengen over én aan nieuwe aanvragen, aan bestaande Mens & Biosfeergebieden in Nederland, en over het programma in het algemeen. De Nederlandse UNESCO Commissie is ook gerepresenteerd in dit comité. 

Van belang is dat initiatiefnemers controleren of het gebied in kwestie voldoet aan de gestelde eisen (zie boven). Tijdens het voorbereiden van een aanvraag wordt advies ingewonnen bij het Coördinatiepunt Mens & Biosfeergebieden en bij de experts van het Nederlandse Man and Biosphere Comité. Doordat biosfeergebieden breed gedragen initiatieven moeten zijn, kost het opbouwen van een aanvraag zeker een aantal jaar.

Wanneer een initiatief aan alle eisen voldoet, kan uiteindelijk het nominatieformulier worden ingevuld. Dit wordt vervolgens met steun van de Commissie en het MAB Comité ingediend bij het Secretariaat van UNESCO in Parijs. De jaarlijkse deadline hiervoor is 30 september. Vervolgens adviseert de internationale biosferen-Adviesraad van UNESCO over de aanvraag. Dit advies is gericht aan UNESCO’s internationale coördinerende raad, die in het volgende kalenderjaar definitief beslist over de aanvraag. 

Mens & Biosfeergebieden kunnen op verschillende manieren worden beheerd en gefinancierd. In sommige landen gebeurt dit door nationale overheden, elders door stichtingen, door provincies of door gemeenten. Initiatieven dienen hiervoor zelf een werkbare opzet te vinden. Deze opzet moet samen met een helder financieel plan worden verantwoord in het nominatieformulier. Noch UNESCO, noch de Nederlandse UNESCO Commissie dragen (financieel of in natura) bij aan de ontwikkeling en het beheer van het gebied.

UNESCO-gebieden vormen plekken waar wordt gewerkt aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de VN. Of het nu gaat om Mens & Biosfeergebieden, Geoparken, of Werelderfgoed: de UNESCO-erkenning is een kwaliteitskeurmerk en trekt bezoekers, stimuleert de lokale economie en draagt bij aan de duurzame ontwikkeling van een gebied. 

Wel zijn er verschillen. Waar het Werelderfgoedlabel primair is gericht op bescherming en behoud, daar zijn de Geopark- en Mens & Biosfeerlabels dynamischer en adaptiever. Biosfeergebieden zijn voortdurend in beweging, en dienen als plek om te onderzoeken hoe mens en natuur ook in de toekomst in evenwicht kunnen samenleven. Geoparken hebben eenzelfde functie, maar zij beschikken ook over geologisch erfgoed dat internationaal onderscheidend is, en vertellen door middel van erfgoed, landschap, natuur en archeologie een verhaal over het verleden en heden van een gebied. In 2020 bracht de Nederlandse UNESCO Commissie een brochure uit, waarin de verschillen tussen de gebieden worden toegelicht. 

UNESCO Mens & Biosfeergebieden bestaan uit drie zones: een kern-, buffer-, en transitiezone. De kernzone is natuurgebied dat wordt beschermd door lokale wet- en regelgeving, bijvoorbeeld doordat het binnen een Natuurnetwerk Nederland-gebied of een Natura 2000-gebied ligt. Het ruimtelijk gebruik van de bufferzone is gericht op duurzame maatschappelijke ontwikkeling die ondersteunend werkt voor de natuurkern. In de transitiezone vinden bestaande bewoning en economische activiteiten hun plek en wordt samengewerkt aan verduurzaming, klimaatadaptatie, biodiversiteit en een gezonde leefomgeving. Dit is vastgelegd in het hoofdstuk Size and Zonation in UNESCO’s Technical Guidelines.

UNESCO is geen wetgever in Nederland, en een nominatie voor een Mens & Biosfeergebied levert voor bestaande (land)bouw dan ook geen nieuwe restricties op. Wel kan UNESCO er in het uiterste geval toe besluiten een bestaand biosfeergebied, dat door nieuwe (land)bouw niet langer aan UNESCO’s eisen voldoet, de UNESCO-erkenning weer af te nemen. 

In bestaande Mens & Biosfeergebieden is het in eerste instantie aan lokaal bestuur (gemeenten en provincies) om te beoordelen of nieuwe plannen voor (land)bouw passen binnen de door UNESCO gestelde kaders. Dit lokale bestuur kan, indien nodig, een casus ook voorleggen aan UNESCO’s internationale adviesraad. Deze raad beoordeelt vervolgens of de plannen in kwestie niet de drie functies van het biosfeergebied belemmeren.