Geachte aanwezigen, beste collega’s, 

Wat een eer om vandaag hier bij deze bijzondere Reuvensdagen iets van mijn opvattingen met u te mogen delen en met u van gedachten te wisselen. 

De Reuvensdagen zijn een ijkpunt, het moment en de plek waar de archeologische gemeenschap samenkomt om te leren, elkaar te inspireren en om plannen te smeden voor de toekomst. Deze dagen vieren we niet alleen de wetenschappelijke traditie die teruggaat tot Caspar Reuvens, de eerste hoogleraar archeologie ter wereld, maar ook de kracht van onze gezamenlijke missie: het beschermen en doorgeven van ons archeologisch erfgoed aan de generaties die na ons komen. 

Mijn naam is Kathleen Ferrier, ik ben voorzitter van de Nederlandse Unesco Commissie. Unesco is de organisatie van de Verenigde Naties voor onderwijs, cultuur en wetenschap. 

Als Nationale Commissie slaan wij een brug tussen de internationale doelstellingen van Unesco en de lokale uitvoering daarvan. Zo dragen wij bij aan een wereld die respectvol, vreedzaam en duurzaam is. 

Erfgoed is niet voor niets het bekendste onderdeel van Unesco, erfgoed draagt onze verhalen. Het vertelt wie we zijn, waar we vandaan komen, en verbindt ons met de gemeenschappen die deze verhalen hebben gevormd en gekoesterd. Erfgoed raakt de ziel van onze samenlevingen. 

Het is de taak van archeologen, erfgoedbeschermers en vertellers om deze verhalen te bewaren en te beschermen, óók in tijden van dreiging en verandering. Juist dan zien we ons geconfronteerd met nieuwe risico’s voor cultureel erfgoed—van oorlogen en natuurrampen tot de verwoestende impact van klimaatverandering. 

In tijden van dreiging worden we ons bewust van de toenemende noodzaak om onze sector weerbaarder te maken. 

Nationale Actiedag voor Weerbaar Erfgoed 

Om het bewustzijn daarover te vergroten organiseren wij als Nederlandse Unesco Commissie samen met Blue Shield Nederland volgend jaar op 14 mei, de Nationale Actiedag voor Weerbaar Erfgoed. Onder het motto ‘bescherm wat ons bindt’ komt heel Nederland in actie en wordt deze dag een dag voor en door de sector, gewijd aan de veiligheid en weerbaarheid van zowel materieel als immaterieel erfgoed. De actiedag is meer dan een evenement; het is een oproep tot actie, een oproep om samen te werken, en om de eigen verantwoordelijkheid voor erfgoedbescherming serieus te nemen. 

Op deze dag zullen we niet alleen aandacht vragen voor de bescherming van ons erfgoed, maar ook voor de zelfredzaamheid en proactieve inzet van iedereen die betrokken is bij erfgoed, van musea tot archieven, van kleine gemeenschappen tot grote instellingen. We hopen van harte dat deze dag aangegrepen zal worden, door alle betrokkenen, om als sector sterker, zelfbewuster en beter voorbereid te worden. 

Cultureel erfgoed als anker in tijden van crisis 

En misschien vraagt u zich nu af waarom we zo hameren op de zelfredzaamheid en de bewustwording? 

Dat is omdat wij leven in een tijd waarin de veiligheid van erfgoed in toenemende mate bedreigd wordt, om te beginnen door de effecten van klimaatverandering. Niemand kan daar de ogen nog voor sluiten en evenmin voor het feit dat klimaatverandering onze sector in toenemende mate voor nieuwe en onvoorziene uitdagingen zal stellen, meer nog dan nu al het geval is. 

Waar archeologische vondsten vaak eeuwenlang beschermd waren door lagen aarde, komen deze nu aan de oppervlakte te liggen. In het Caribisch gebied zien we dat eeuwenoude vondsten, zoals keramiek, botresten en gereedschappen, door erosie naar boven komen, waarna ze door de elementen worden aangetast. Deze blootstelling zorgt ervoor dat materiaal, ooit onzichtbaar en veilig onder de grond, nu kwetsbaar is voor stormen, zeewater en wind. Door het opwarmende klimaat neemt het aantal stormen in het Caribisch gebied toe, en deze zijn bovendien destructiever geworden. We herinneren ons allemaal de verwoesting van het archeologisch centrum op Sint Maarten tijdens orkaan Irma in 2017. De schade was enorm, en dit incident benadrukt de kwetsbaarheid van ons erfgoed in een veranderende wereld. 

Een veranderende wereld want de bedreiging van ons erfgoed stopt niet bij klimaatverandering. Door toenemend gewapend conflict en oorlogen wordt erfgoed, ook in Nederland, bedreigd. Het is immers een potentieel doelwit. 

Generaal Onno Eichelsheim benadrukte de ernst hiervan eerder dit jaar, tijdens een Unesco-conferentie in Den Haag, waar hij in aanwezigheid van toenmalig Defensieminister Kajsa Ollongren uitlegde dat “erfgoedvernietiging tegenwoordig een beproefd middel is voor escalatie en intimidatie.’’ 

Door het snelle wereldwijde bereik van de huidige sociale media wordt dit effect alleen maar versterkt. Hij wees op het belang van een weerbare samenleving en riep de erfgoedinstellingen op zich actief voor te bereiden op mogelijke risico’s. 

Want, benadrukte hij: “18 miljoen Nederlanders leunen voor vrede en veiligheid op zo’n 70.000 defensiemedewerkers. Als een conflict in geweld dreigt te ontaarden, dan plaatsen militairen geen zandzakken bij monumenten, of houden ze de wacht bij erfgoedinstellingen.’’ 

Deze woorden maken haarscherp duidelijk dat het urgent is dat de archeologie – en breder de hele erfgoedsector –, zich veel meer bewust wordt van het belang om zelfredzaamheid te vergroten. Door voorbereid te zijn en noodplannen op te stellen, kunnen we ons erfgoed beschermen en verliezen voorkomen. 

Zelfredzaamheid betekent dat erfgoedinstellingen en archeologen niet alleen noodmaatregelen en noodplannen ontwikkelen, maar ook veel meer gebruik maken van moderne technologieën, denk bijvoorbeeld aan het digitaliseren van collecties. 

Voorbereiding is dus essentieel, zodat erfgoedprofessionals in tijden van crisis direct kunnen handelen en weten hoe ze artefacten, documentatie en kennis veilig kunnen stellen. 

De urgentie van de huidige situatie dwingt tot actie en samenwerking. Door de collectieve kennis, middelen en inzet bundelen, kan niet alleen schade beperkt worden, maar ook voorkomen dat ons gedeelde verleden voorgoed verloren gaat. Dit is ook precies waartoe de Nationale Actiedag voor Weerbaar Erfgoed op 14 mei aanstaande dient: het beidt de sector een kans om te reflecteren, de zelfredzaamheid te vergroten en concrete stappen te zetten om ons erfgoed te beschermen, ook in een wereld die steeds onveiliger en onvoorspelbaarder wordt. 

De rol van de gemeenschap en het Verdrag van Faro 

Een hele uitdaging, ik ben mij dat zeer bewust en het is dan ook goed om te kunnen constateren dat het Verdrag van Faro inspiratie biedt. 

Bij dit Verdrag ligt immers nadruk op de lokale gemeenschappen. Hún ervaringen en inzichten betrekken bij de zorg voor het erfgoed. Erfgoed is immers méér dan de objecten zelf; het leeft in de mensen en gemeenschappen die het omarmen en doorgeven. 

Juist in deze tijden van wereldwijd toenemende polarisatie ligt er een enorme kans. Want door het zichtbaar en toegankelijk maken van de verhalen van deze gemeenschappen, door hen de erkenning en de ruimte te geven het eigen erfgoed te koesteren en te beschermen, kan de eigen identiteit versterkt worden. En vanuit een sterke identiteit, met trots voor het eigene, kunnen er met anderen beter gelijkwaardige relaties opgebouwd worden. Zonder de lokale gemeenschappen verliezen wij de context die ons erfgoed betekenis geeft.

En daarnaast, door erfgoed als een levend, gedeeld verhaal te erkennen, kunnen wij niet alleen het verleden beschermen, maar ook een krachtbron bieden aan mensen in tijden van onzekerheid. Erfgoed biedt houvast, inspiratie en verbindt ons met iets groters dan wijzelf. 

Deze kracht is van onschatbare waarde, juist in een wereld waarin verandering en crisis elkaar in hoog tempo opvolgen. 

Een oproep tot voorbereiding en samenwerking 

Beste mensen, het zal duidelijk zijn, er geen tijd te verliezen. De dreiging is reëel, dichterbij dan velen van ons willen of durven te erkennen. En toch zien we het dagelijks, hoe in Oekraïne en Gaza musea en monumenten doelbewust worden vernietigd. 

Culturele symbolen, die eeuwenlang hebben bestaan, worden met raketten en granaten van de kaart geveegd. Rusland heeft erfgoedvernietiging tot oorlogsmiddel verheven, en onze musea en monumenten kunnen hetzelfde lot ondergaan. Want nee, de dreiging is niet ver weg. Laat het eens tot u doordringen. 

De afstand tussen Oekraïne en Nederland is maar een paar uur vliegen. De raketten die Oekraïense steden raken, hebben een bereik dat ook onze bodem kan treffen. We kunnen het ons niet meer veroorloven te denken dat het zo’n vaart niet zal lopen en dat deze dreiging niet op ons van toepassing zal zijn. 

Als voorzitter van de Nederlandse Unesco Commissie zeg ik u: de tijd om actie te ondernemen is nú. Er is geen betere bescherming dan een goede voorbereiding. Niet wachten tot het te laat is, tot onze geschiedenis, onze identiteit – het wezen van onze Nederlandse samenleving- wordt bedreigd. Want we hebben een verantwoordelijkheid, erfgoed is niet alleen van gisteren; het moet er ook morgen nog zijn, voor onze kinderen en de generaties na hen.

Ik roep u allen op om verantwoordelijkheid te nemen. 

Investeer in noodplannen, technologie en de digitalisering van collecties. Werk samen met veiligheidsinstanties en zorg ervoor klaar te staan. Wacht niet op de overheid – de verantwoordelijkheid voor het beschermen van wat ons zo dierbaar is, ligt bij ons allemaal. 

De Oekraïense musea hadden niet de tijd om zich voor te bereiden; wij hebben die tijd nog wel. 

Gebruik die tijd, benut die kans.

Ik geef u, als voorbeeld en ter inspiratie, drie concrete acties waarmee u morgen kunt beginnen

1. Begin met het opstellen en implementeren van noodplannen voor collectiebescherming
   Werk een uitgebreid noodplan uit voor het veiligstellen van uw collectie en onderzoeksdata in geval van nood. 

   Dit houdt in het voorbereiden van evacuatieschema’s voor kwetsbare objecten, het identificeren van veilige opslaglocaties én het trainen van personeel in noodprocedures. Het opstellen van duidelijke richtlijnen voor snelle interventie kan voorkomen dat erfgoed verloren gaat bij onverwachte dreigingen. 

   Voor grote archeologische gebieden zoals Werelderfgoederen Schokland en de Limes kunnen beheerders de weerbaarheid vergroten door risico's te inventariseren, geavanceerde monitoring- en beveiligingssystemen in te zetten en samenwerkingsplannen met lokale autoriteiten en vooral ook vrijwilligers op te stellen. Zo zorgen zij ervoor dat deze waardevolle erfgoedlocaties snel beschermd kunnen worden bij dreigende schade of gevaar. Tot slot, oefenen, oefenen. oefenen. Alleen door te oefenen met uw noodplan komt u erachter waar de hiaten zitten en wat er beter kan. 
    

2. Start met Digitaliseren van Essentiële Documenten en Collectiegegevens
   Zet een team aan het werk met het opzetten van een gestructureerd digitaal archief en regel een veilige externe back-up, het liefst fysiek en niet in de Cloud. 

   Maak een planning voor de komende weken, zodat de volledige documentatie en de belangrijkste objecten uiteindelijk gedigitaliseerd zijn. 
    

3. Organiseer een overleg met de lokale veiligheidsdiensten 
   Maak een afspraak met de veiligheidscoördinator binnen je organisatie en plan een eerste overleg met lokale veiligheidsdiensten, zoals de brandweer en de veiligheidsregio. Bespreek daarin wat hun rol kan zijn in de bescherming van erfgoed en hoe jullie als team kunnen samenwerken. 

   Overweeg een gezamenlijke training. Dit helpt om contacten en vertrouwen op te bouwen, zodat bij een dreigende situatie direct de juiste mensen kunnen worden ingeschakeld.

Beste aanwezigen, we hebben de kracht en de middelen om ons erfgoed te beschermen. Maar het lukt alleen als we werkelijk bereid zijn samen te werken, en gezamenlijk in actie te komen.

Daartoe wil ik u allen op deze mooie Reuvensdagen oproepen. De uitdagingen waar wij voor staan, vragen van ons allemaal dat we verder kijken dan onze directe omgeving en ons actief voorbereiden. 

En ik roep u op tot zelfredzaamheid of misschien veel beter tot ‘samenredzaamheid’, zoals Hilda Tomasouw van het Rijksmuseum het zo treffend verwoordde tijdens de kennismiddag De samenleving op scherp. 

Deel met elkaar uw kennis en ervaringen. 

Door als sector verenigd te staan, door onze verhalen te delen en door ons erfgoed actief te beschermen, kunnen we ervoor zorgen dat onze geschiedenis en identiteit bewaard blijven, zelfs in de moeilijkste tijden. 

U allen hier, u bent de vertellers van de verhalen van het verleden, u duidt wie wij zijn. U kunt als geen ander de waarde van ons erfgoed duiden. 

De waarde die het erfgoed heeft, zeker in tijden van crisis, polarisatie en verdeeldheid. 

Ons land, wij allemaal, hebben uw kennis, maar ook uw kracht nodig. Om onszelf en ons erfgoed te beschermen. Het gaat immers om de ziel van onze samenleving. 

Dankuwel.