Nederland worstelt met zijn slavernijverleden en de uitwerking daarvan in het heden. Recent zijn in Rotterdam de resultaten gepresenteerd van het onderzoek naar het koloniaal en slavernijverleden van die stad. Vorige maand verscheen al De Slavernij in Oost en West. Het Amsterdam-onderzoek. Bij de presentatie daarvan werd het belang benadrukt van het vinden van de waarheid over het verleden. In Nederland is daarop tot nu toe nog geen eenduidig antwoord gekomen, laat staan constructieve oplossingen.

Waarheids- en Verzoeningscommissie

In Zuid-Afrika kwam na de val van het apartheidsregime de vraag op hoe om te gaan met de gruwelijkheden die tijdens apartheid begaan waren. Er werd niet gekozen voor een juridische benadering , maar voor een hele andere oplossing. Onder leiding van aartsbisschop Desmond Tutu werd een Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht. De commissie wilde recht doen aan het verleden zodat een betere toekomst voor allen mogelijk zou worden. Heling was een centraal woord. En helen begint ermee om naar elkaar te luisteren. Om verhalen te vertellen en het verhaal en de pijn en angsten van de ander te willen begrijpen.

Tutu onderscheidt vier stappen op weg naar verzoening: de eerste twee zijn verhalen vertellen en de pijn benoemen. Pas dan komt er ruimte voor de derde stap, namelijk verzoening. Opvallend is dat het voor Tutu niet nodig is om berouw te tonen of excuses aan te bieden. Verzoening volgt op het openlijke vertellen van de waarheid, van wat er is gebeurd. De vierde en laatste stap is ‘vernieuwen of loslaten’. Bij vernieuwing worden onderlinge relaties bevrijd van de schimmen uit het verleden, en er kan gewerkt worden aan een werkelijk gedeelde toekomst.

Verbinding gezocht

Het begint er dus mee om eens echt naar elkaars verhalen te luisteren, naar álle verhalen. Ook Nederland staat voor de vraag: hoe ga je om met elkaar en hoe ga je verder, als burgers van een land, met een verleden waarin de voorouders van de een de voorouders van de ander haar of zijn menselijkheid ontnomen hebben? In Nederland is dit veel langer geleden dan in Zuid Afrika, maar speelt in de levens van velen nog een gevoelige rol.

Op 1 juli 2019 schreef minister Ollongren aan de Tweede Kamer dat zij een brede maatschappelijke dialoog wil voeren, gericht op verbinding. Het is voor een gedeelde toekomst voor onze Nederlandse samenleving broodnodig dat we het gesprek met elkaar aangaan. Wij pleiten daarom voor een Waarheids- en Verzoeningscommissie in Nederland, om ons verleden onder ogen te komen en te zorgen voor de heling die noodzakelijk is voor verzoening.

De pijn is nog steeds voelbaar

Wij zien een nationale commissie voor ons, door de overheid ingesteld, die bestaat uit mensen van diverse achtergronden, die boven het politieke en gepolariseerde discours staan en terzake kundig zijn. De commissie heeft twee opdrachten. Allereerst brengt zij de geschiedenis in kaart door alle onderzoeken tot nu toe bij elkaar te brengen en waar nodig opdracht te geven voor verdergaand onderzoek. Ten tweede heeft de commissie tot opdracht om alle verhalen te horen die gehoord moeten worden over hoe dit verleden een rol speelt in het heden. Deze getuigenissen worden opgenomen en zijn toegankelijk voor het publiek. Het onderzoek en de verhalen vormen samen een ‘geheugen van de slavernij.’ Een representatieve selectie daaruit kan op televisie worden uitgezonden.

De context is geheel anders dan in Zuid-Afrika. Het gaat in Nederland om verhalen uit de afgelopen eeuwen. Er zijn geen directe, nog levende schuldigen aan te wijzen, hooguit vertegenwoordigers van hen. Wij dragen echter de verhalen met ons mee, de pijn is nog steeds voelbaar. Dat komt grotendeels doordat velen zich niet gehoord voelen, zowel zwart als wit. Pas als er geluisterd is, komt er ruimte voor verzoening. De verzoening wordt benadrukt en verstevigd door een betekenisvol en seculier ritueel, dat door dichters, kunstenaars, historici, filosofen en theologen van alle richtingen kan worden vormgegeven en verwoord.

In de Ridderzaal

De bijeenkomst van verzoening zou bij voorkeur plaatsvinden op de Nationale herdenking van de afschaffing van de slavernij in het hart van onze democratie, de Ridderzaal aan het Binnenhof. In aanwezigheid van de koning, het kabinet en vertegenwoordigers van alle betrokken groepen doet de Waarheids- en Verzoeningscommissie verslag van al haar bevindingen en worden de belangrijkste pijnpunten genoemd. Daarna worden de pijnpunten erkend en de verzoening verwoord. De bijeenkomst kan worden afgesloten met symbolen van nationale verbondenheid en zang.

Het vraagt om moed en een juist kader om uit het gepolariseerde discours te komen. Waar het hierbij om gaat, is dat gedeeld, maar pijnlijk verleden vanuit verschillende perspectieven te leren zien. Het is van belang dat de mensen in de geprivilegieerde posities leren inzien dat zij niet de enige norm zijn. Evenzeer is het van belang dat mensen die niet in de geprivilegieerde positie verkeren uit de slachtofferrol stappen.

Het gaat hier ten diepste om spirituele vraagstukken, over wel of niet gezien en erkend worden. Heling dient centraal te staan. Dat is wat onze samenleving nodig heeft.

Dit artikel is mede geschreven door Joost Röselaers (remontrants predikant) en Jaap Scholten (schrijver) en eerder verschenen in NRC Handelsblad.