Unesco is de culturele organisatie van de Verenigde Naties en zet zich in om erfgoed wereldwijd te beschermen. Daarvoor gebruikt Unesco verschillende instrumenten. Het bekendst is het Werelderfgoedverdrag met de daarbij behorende Werelderfgoedlijst. Daarnaast is er het Unesco-verdrag voor immaterieel erfgoed met een Internationale Representatieve Lijst. Een derde instrument is het ’Memory of the World’-programma met een register waarin documenten van wereldbelang worden opgenomen. Vaak worden deze verschillende lijsten door elkaar gebruikt, maar ze verschillen nogal van karakter. Hieronder volgt een korte uitleg over deze drie Unesco-programma’s.

Werelderfgoed

Werelderfgoed is de benaming voor cultureel of natuurlijk erfgoed dat uniek is en van universele waarde voor de mensheid. Op de Werelderfgoedlijst van Unesco kunnen alleen monumenten, steden of natuurgebieden worden ingeschreven. Een plek op de lijst levert geen geld op van Unesco. Het land dat een nominatie indient verplicht zich juist om zelf goed voor het erfgoed te zorgen en het te bewaren voor volgende generaties.  Nederland heeft het verdrag ondertekend in 1992. Op dit moment staan 1223 werelderfgoederen op de lijst (stand 2024). Het Koninkrijk der Nederlanden kent dertien door Unesco erkende werelderfgoedsites: 

• Eise Eisinga Planetarium (2023)
• Neder-Germaanse Limes (2021)
• Koloniën van Weldadigheid (2021)
• Hollandse Waterlinies (1996, uitbreiding in 2021)
• Van Nellefabriek (2014)
• Amsterdamse Grachtengordel (2010)
• Waddenzee (2009)
• Rietveld Schröderhuis (2000)
• Droogmakerij De Beemster (1999)
• Ir. D.F. Woudagemaal (1998)
• Molencomplex Kinderdijk-Elshout (1997)
• Willemstad (Curaçao) (1997)
• Schokland en omgeving (1995)

Immaterieel erfgoed

Immaterieel erfgoed is ‘levend erfgoed’. Het omvat gewoonten, voorstellingen, rituelen, tradities, uitdrukkingen, bijzondere kennis of vaardigheden die gemeenschappen en groepen (en soms zelfs individuen) erkennen als een vorm van cultureel erfgoed en overdragen naar volgende generaties. Twee voorbeelden zijn de ‘Belgische biercultuur’ of ‘de Franse keuken’. Er staan 788 vormen van immaterieel erfgoed uit 150 landen op de verschillende lijsten van Immaterieel Erfgoed (stand 2024). Nederland heeft in 2012 het Immaterieel Erfgoedverdrag van Unesco geratificeerd. In 2017 werd het Ambacht van de Molenaar als eerste Nederlandse element ingeschreven op de Internationale Representatieve lijst van Unesco. Daarna volgden de Valkerij, de Corsocultuur, Graslandbevloeiing en Zomercarnaval Rotterdam.

Een belangrijk verschil met werelderfgoed is dat immaterieel erfgoed niet uniek of van wereldbetekenis hoeft te zijn. Doelstelling van de Internationale Lijst is het tonen van de enorme diversiteit aan immaterieel erfgoed in de wereld. Daarnaast hoeft een immaterieel erfgoed niet precies hetzelfde te blijven maar mag met de tijd nieuwe vormen aannemen.

Documentair erfgoed

Met het ‘Memory of the World’-Programma (MoW) ondersteunt Unesco de lidstaten van de organisatie bij het behouden van hun documentair erfgoed. Het register verzamelt documenten – van kleitabletten tot digitale bestanden – van uitzonderlijke waarde en draagt zo bij aan meer begrip voor het belang van bibliotheken, archieven en andere bewaarinstellingen. Voorbeelden hiervan zijn: de dagboeken van Anne Frank, de oudste bewaard gebleven Koran, de originele filmnegatieven van The Wizard of Oz of de rechtbankverslagen van het Mandelaproces uit 1963.

Nederland heeft 21 inschrijvingen op het ‘Memory of the World’-Register van Unesco staan.

Ook is er een Nederlands Memory of the World Register in het leven geroepen, met inmiddels 14 inschrijvingen (stand 2024).